Deyim nedir?

Deyim nedir?
1- Bir kavramı, bir durumu ya çekici bir anlatımla ya da özel bir yapı içinde belirten ve çoğunun gerçek anlamlarından ayrı bir anlamı bulunan kalıplaşmış sözcük öbekleri ya da tümcelere deyim denir.
2- Kalıplaşmış sözlerdir. Bir deyimin sözcükleri değiştirilip yerlerine -aynı anlamda olsa bile- başka sözcükler konulamaz ve deyimin söz dizimi değiştirilemez.
3- Kısa ve özlü sözlerdir. Deyimler en az iki sözcükten oluşur.
4- Deyimler genellikle mastar biçimindedir. Çekime girdiklerinde değişirler.
5- Deyim, bir kavramı belirtmek için bulunmuş özel bir anlatım kalıbıdır; genel kural niteliğinde bir söz değildir. Deyimi atasözünden ayıran en önemli özellik budur.
6- Deyimlerin çoğu sözcüklerin gerçek anlamları dışındadır yani mecaz anlamlıdır. Örneğin: Devede kulak, çantada keklik, dişe dokunur…
7- Kimi deyimler de kalıplaşmış sözden çıkan anlam, sözcüklerin gerçek anlamları dışında değildir: Çoğu gitti azı kaldı, ismi var cismi yok…

8- Anlatımı güçlendirmek için, bir anlamı karşılamak üzere bir
araya gelen kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yerine eş anlamlısı kullanılamaz, yeri değiştirilemez. Örneğin:

• Baltayı taşa vurmak yerine, baltayı kayaya vurmak;
• Korku saçmak yerine, korku dağıtmak;
• Akla karayı seçmek yerine, karayla akı seçmek;
• Sözü ağzında gevelemek yerine, ağzında sözü gevelemek;
• Acemi çaylak, yerine, tecrübesiz çaylak;
• Burnu havada, yerine burnu göklerde vs. denemez.

DEYİMLER YUKARIDAKİ ÖRNEKLER GİBİ KULLANILAMAZ.

Deyimler, anlatımı güzelleştirmeye, güçlendirmeye yarar. Örneğin:

• Söz dinlememek, baskı altına alınamamak sözleriyle anlatılabilecek bir durum, ele avuca sığmamak deyimiyle,
• Bir şeyi yapmak için kendiliğinden bir istek duymak sözleriyle anlatılabilecek bir durum, içinden gelmek deyimiyle,
• Çok iyi, çok güzel sözleriyle anlatılabilecek bir durumu gül gibi deyimiyle anlatmak, anlatımı çok daha etkili kılar.

9- Deyimler kuruluşlarına göre mastarlı deyim, mastarsız deyim, kafiyeli, cümle ve öykü biçimindedir.

Deyim Örnekleri

Mastarlı Deyim Örnekleri

• El açmak
• Yüz bulmak
• Başa kakmak
• Gözleri yaşarmak
• Yüreği ağzına gelmek
• Tepesi atmak
• Açlıktan nefesi kokmak
• Etliye sütlüye karışmamak vs.

Mastarsız Deyim Örnekleri

• Ateş pahası
• Balık kavağa çıkınca
• Ağzı kalabalık
• Bardaktan boşanırcasına
• Hanım evladı
• Kırk yılda bir
• Çenesi düşük
• Yükte hafif, pahada ağır…

Kafiyeli Deyim Örnekleri

• Saldım çayıra, Mevla’m kayıra.
• Ya devlet başa ya kuzgun leşe.
• Tencere tava, herkeste bir hava
• Herkes gider Mersin’e, biz gideriz tersine.
• Ele verir talkını, kendi yutar salkımı.
• Babamın adı Hıdır, elimden gelen budur.
• İki şilte, bir yastık, onu da terkiye astık.
• Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli.

Cümle Biçiminde Olan Deyim Örnekleri

• Ağzı var, dili yok.
• İyi saatte olsunlar.
• Atı alan Üsküdar’ı geçti.
• Battı balık yan gider.
• İğne atsan yere düşmez.
• Dostlar alışverişte görsün.
• Ayıkla pirincin taşını.
• Delik büyük ama yama küçük.
• Şeytan diyor ki…
• Talihim olsaydı annemden kız doğardım.

Öykü Biçiminde Deyim Örnekleri

• Deveye “Boynun eğri.” demişler.”Nerem doğru ki?” demiş.
• Kurda “Neden boynun kalın?” diye sormuşlar.”Kendi işimi kendim görürüm de ondan.” demiş.
• Tilkiye “Tavuk kebabı yer misin?” demişler. “Adamın güleceğini getiriyorsunuz.” demiş.

Aşağıdaki deyimler anlamlarına göre gerçek, mecaz veya kinayelidir.

Gerçek Anlamlı Deyim Örnekleri

• Ağzına bir şey koymamak
• Parayla değil sıra ile
• İyi gün dostu
• Alan razı satan razı
• Âdet yerini bulsun
• Allah bana, ben de sana
• Kimi kimsesi yok
• Özrü kabahatinden büyük
• Hem suçlu hem güçlü
• Yeri yurdu belirsiz

Mecaz Anlamlı veya Kinayeli Deyim Örnekleri

• Sinekten yağ çıkarmak
• Ağzı bozuk
• Kafası şişmek
• Ağzıyla kuş tutmak
• Çantada keklik
• Etekleri zil çalmak
• Ödü kopmak
• İğne ile kuyu kazmak