Divan Edebiyatı Şiiri Nazım Biçimleri Şekilleri

  • Gazel
  • Kaside
  • Mesnevi
  • Rubai
  • Tuyuğ
  • Şarkı
  • Musammat
  • Mustezat
  • Kıta
  • Terci-i Bent
  • Terkib-i Bent

Gazel

Beyitlerle ve aruz ölçüsüyle yazılan aşk ve şarap şiirleridir. Az da olsa, düşünsel ve tasavvufi konularda yazılan gazeller de vardır. En az 5, en çok 15 beyitten oluşur. Uyak düzeni “aa, ba, ca…” biçimindedir. Gazellerde ilk beyit matla (doğuş), son beyit makta (kesme, bitiş) adını alır. Gazelin en güzel beytine (şairin, ustalığını en iyi sergilediği beyte) beytü’l-gazel denir. Makta beytinde şairin mahlası (takma adı) geçer. Gazeller, Divan edebiyatının en önemli türüdür. Gazel türünde ustalık gösteremeyen şairin, adını duyurması zordur.

Kaside

Devlet ve din büyüklerini övmek amacıyla, beyitlerle ve gazel gibi uyaklanarak (aa, ba, ca…) yazılan şiirlerdir. Çoğunlukla 33-99 beyitten oluşur. Matla ve makta beyitleri kasidede de vardır. Kasideler, nesib (betimleme), girizgâh (geçiş), methiye (övgü), fahriye (övünme), taç ve dua bölümlerinden oluşur. Nesib (betimleme) bölümünün konusuna göre de kasideler, bahariye, şıtaiye, sayfiye gibi adlar alır.

Not: Kasideler, konularına göre de adlandırılır: Tanrının birliğini anlatanlara “tevhid”, Tanrıya yakarmak için yazılanlara “münacat”, Peygamberi övmek için yazılanlara “na’t”, dönemin ileri gelenlerini övmek için yazılanlara da “methiye” denir.

Mesnevi

İranlılardan alınmış bir nazım şeklidir. Beyitlerle ve aruzun kısa kalıplarıyla yazılır. Her beyit kendi içinde uyaklıdır (aa, bb, cc…). Din, ahlak ve tasavvuf konularıyla, bir kentin, semtin güzelleri ve güzellikleri (şehrengiz), evlenme ve sünnet düğünleri (surname) gibi uzun anlatımlı konular işlenir. Bir şairin beş mesnevinden oluşan mesneviler toplamına “hamse (beşleme)” denir.

Rubai

Fars edebiyatından (Ömer Hayyam bu alanın en tanınmışıdır.) alınan, tek dörtlükten oluşmuş bir nazım türüdür. Uyak dizilişi “aaba” biçiminde olup kendine özgü birkaç aruz kalıbıyla yazılır. Konu olarak “aşk, tasavvuf felsefesi, yaşamın geçici oluşu” işlenir.

Eslaf kapıldıkça güzelden güzele
Fer vermiş o neşveyle gazelden gazele
Sönmez seher-i haşre kadar şi’ri kadim
Bir meş’aledir devredilir elden ele

(Yahya Kemal Beyatlı)

Bu rubaide Divan şiirinin güzelliği ve kalıcılığı söz konusu edilmiştir. “Eskiler, güzellere kapıldıkça gazellere ışık vermişler. Eski şiir sonsuza dek elden ele devredilecek bir meşaledir.” denilmektedir.

Tuyuğ

Tek dörtlükten oluşan, “aaba” biçiminde uyaklanan nazım türüdür. Tuyug, Halk ozanlarından (Halk edebiyatından) etkilenilerek oluşturulmuştur. Ali Şir Nevai ve Kadı Burhanettin’intuyuğ”ları önemlidir. Aruzun bir tek kalıbıyla (fâilâtün / fâilâtün / fâilün) yazılır. 16. yüzyıldan sonra pek tuyuğ yazılmamıştır.

Gönlüm oldu aşkının âvâresi
Gamzenin gitmez gönülden yâresi
Derdime çok isterdim derman veli
Yoğ imiş la’linden özge çâresi

(veli: lakin, meğer; la’l: dudak)

(Atayi)

Şarkı

Dörtlüklerle ve bestelenmek amacıyla yazılan aşk şiirleridir. Halk edebiyatındaki türkü ve koşma gibi türlerin etkisiyle oluşmuştur. Uyak düzeni “aaaa, bbba, ccca” biçiminde olup her dörtlükten sonra aynen tekrarlanan “nakarat” bölümü bulunur. Bu türün ilk örnekleri Nedim tarafından yazılmıştır.

Sevdiğim cânım yolunda hâke yeksan olduğum
İyddir çık naz ile seyrana kurban olduğum
Ey benim aşkıyla bülbül gibi nâlân olduğum
İyddir çık naz ile seyrana kurban olduğum

Cümle yârân sana uşşak olduğun bilmez misin
Cümlenin tâkatların tâk olduğun bilmez misin
Şimdi âlem sana müştâk olduğun bilmez misin
İyddir çık naz ile seyrana kurban olduğum…

(İyd: bayram) Siyah dizilen dizeler “nakarat”tır.

(Nedim)

Terkib-i Bent

Tarihten, yaşamdan yakınmaların, felsefi, dini-tasavvufi konuların işlendiği bir nazım şeklidir. Her biri kendi içinde uyaklanan ve 5-10 beyitten oluşan bentlerle, bu bentleri birbirine bağlayan vasıta beyitlerinden oluşur. Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa, bu türün usta şairleridir.

Not: “Mersiye”ler (ölüm acısını işleyen şiirler), terkib-i bent biçiminde yazılmıştır. Baki’nin ünlü “Kanuni Mersiyesi” de terkib-i bentbiçimindedir.

Terci-i Bent

Vasıta beyti değiştirilmeden yinelenen, tanrının büyüklüğünü, evrenin sonsuzluğunu ve bilinmezliğini işleyen, “terkib-i bent” biçimindeki şiirlerdir.

Uyarı: Terci-i bent, birçok yanıyla terkib-i bentle aynıdır. Terci-i bentler, vasıta beytinin değiştirilmeden kullanılması bakımından terkib-i bentten ayrılır.

Müstezat

Gazelin her dizesine, o beyitte kullanılan aruz kalıbının bir parçasına uygun bir kısa dize eklenerek oluşturulan nazım biçimidir. Amaç, ses tekrarıyla hoş bir ahenk (ses uyumu) yaratmaktır.

Uyarı: Servet-i Fünuncuların kullandıkları “serbest müstezatDivan şiirindeki müstezat biçiminin gelişmişi sayılmamalıdır.

Kıta

İlk beytinin dizeleri birbiriyle uyaklı olmayan, en az iki, en çok on iki beyitten oluşan nazım şeklidir. Çoğunlukla felsefi düşünceler, eleştiri ve yergiler kıta biçiminde işlenir. Beyitler arasında anlam bütünlüğü vardır.

Musammat

Dört, beş, altı, yedi… dizeli bentlerle oluşturulan ve bentlerdeki dize sayısına göre, “murabba (dörtlü), muhammes (beşli), müseddes (altılı), müsebba (yedili)” gibi adlar alan nazım biçimidir.

Yorum Ekle

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir


The reCAPTCHA verification period has expired. Please reload the page.