Şiirde Uyak (Kafiye)

Şiirde Uyak(Kafiye)
Dize sonlarında yazılışları aynı, anlamları ve görevleri farklı seslerin, eklerin, sözcüklerin tekrarlanmasına “uyak” denir. Uyak olması için iki şart vardır:
1- Uyağı oluşturacak seslerin, eklerin ve sözcüklerin yazılışı aynı olmalıdır.
2- Aralarında uyak bulunan sözcük ve eklerin anlamları ve görevleri farklı olmalıdır.
Sözcükler ve ekler arasında birbirine benzeyen seslerin çokluğuna azlığına göre, uyağın yarım, tam, zengin, tunç, cinaslı olmak üzere beş çeşidi vardır:
a- Yarım Uyak: Sözcük ve eklerin son hecelerinde tek ses benzerliğine dayanan uyaktır.

Örnek
Bin yaşasam bir gün gibi geçecek
Her fen ecel şerbetinden içecek
Halk topraktan sana bir yer açacak
Makamın oradır bil melül melül

“-ecek/-acak” ekleri aynı anlam ve görevde olduğu için rediftir. Geriye kalan “ç” ünsüzü ise yarım uyaktır.

b- Tam uyak: Sözcük ve eklerin son hecelerinde, genellikle biri sesli biri sessiz harf olmak üzere iki harf benzerliğine dayanan uyak çeşididir.

Örnek
Ey bu topraklar için toprağa düşmüş asker
Gökten ecdat inerek öpse o pak alnı değer

Not: Son hecesinde ünlünün üstünde “A” şapka işareti varsa bu sesler iki ses kabul edildiğinden tam uyak olarak alınır.
Dokunma keyfine yalnız tetikte bulun zirâ
Deniz kadın gibidir, hiç inanmak olmaz hâl

c- Zengin Uyak: Üç ya da daha çok ses benzerliğine dayanan uyak türüdür.

Örnek
Örümcek bağlamış, yanmış ormanlar
Ekinsiz tarlalar, küflü harmanlar

d- Tunç Uyak: Uyaklı sözcüklerden biri diğerinin içinde aynen yer alır.

Örnek
Gül gülse daim ağlasa bülbül aceb degül
Zira kimine ağla demişler kimine gül

e- Cinaslı Uyak: Yazılışları aynı anlamları farklı sözcüklerin oluşturduğu uyak türüdür.

Örnek
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm, nasıl geçersen geç

Uyak Düzenleri (Örgüsü)
a- Düz Uyak: Uyak düzeni bakımından divan şiirindeki mesnevinin aynıdır. Yani her beyit kendi arasında uyaklıdır. Düz uyakta beyitler arasında sıkı bir anlam ilişkisi vardır. Düz uyakta hem aruzun kısa kalıpları hem de hece ölçüsü kullanılır. Uyak düzeni şöyledir: aa/bb/cc…

Örnek
Ani bir üzüntüyle bu rüyadan uyandım a
Tekrar o alev gömleği giymiş gibi yandım a
Her yerden o, hem aynı bakış, aynı emelde b
Bir kanlı gül ağzında ve mey kasesi elde b

b- Çapraz Uyak: Her dörtlüğün tek ve çift sayılı dizeleri kendi aralarında uyaklıdır. Dörtlük sayısı sınırlı değildir. Uyak düzeni şöyledir: abab-cdcd-efef…

Örnek
Hafız’ın kabri olan bahçede bir gül varmış a
Yeniden her gün açarmış kanayan rengiyle b
Gece bülbül ağaran vakte kadar ağlarmış a
Eski Şiraz’ı hayal ettiren ahengiyle b

c- Sarma (Sarmal) Uyak: Dörtlük sayısı sınırlı değildir. Her dörtlüğün birinci ve dördüncü, ikinci ve üçüncü dizeleri kendi aralarında uyaklıdır. Uyak düzeni şöyledir: abba-cddc-effe…

Örnek
Her şey yerli yerinde havuz başında servi a
Bir dolap gıcırdıyor uzaklarda durmadan b
Eşya aksetmiş gibi tılsımlı bir uykudan b
Sarmaşıklar ve böcek sesleri sarmış evi a

d- Örüşük Uyak: Terzarima nazım biçimi bu uyak örgüsüyle yazılır. Üç dizeli bentlerden oluşur. En sonda tek bir dize yer alır. Dizelerin aba/bcb/cdc/…/e biçiminden uyaklanmasıyla oluşur. Bentlerin sayısı sınırlı değildir.

Örnek
Mavi bir gölge uçtu pencereden a
Baktım: Avare bir küçük kelebek b
Yaramaz geldi kim bilir nereden a

Lys Edebiyat soru dağılımını inceledin mi? İncelemediysen buraya tıklayarak inceleyebilirsin 🙂