Yazılı Edebiyat Dönemi ve Özellikleri

İslamiyetin kabulünden önceki dönemde Türkler iki yazı (alfabe) kullandılar: Göktürk yazısı, Uygur yazısı. Bilinen en eski yazılı metinler Göktürk yazısıyla yazılmıştır. Bunlar, VI. yüzyıldan kalan “Yenisey Yazıtları” ve VIII. yüzyıldan kalan “Göktürk Yazıtları (Orhun Yazıtları)”dır.

Uyarı: “Yazıt” ya da “kitabe”, bir kimse ya da bir olayın anısını yaşatmak için çoğunlukla taşlar üzerine kazınarak yazılan yazı demektir.

Uyarı: Türk edebiyatının edebi değer taşıyan ilk yazılı örnekleri Göktürk (Orhun) Yazıtlarıdır.

ORHUN YAZITLARI

Dikili taşlar üzerine yazılmış olan bu yazıtlar Göktürklerin tarihinden söz etmektedir. Yazıtlar Orhun (Orhon) Irmağının eski yatağına dikilmiş olduğundan bunlara “Orhun Yazıtları”, “Orhun Kitabeleri” de denmektedir. İrili ufaklı birkaç dikili taştan oluşan bu yazıtların en önemlileri şunlardır:

• Tonyukuk anıtı: Göktürklerin dört kağanına vezirlik etmiş bulunan Bilge Tonyukuk tarafından 720 yılında yazdırılıp diktirilmiştir.
• Kültigin anıtı: Doğu Göktürklerini elli yıl süren Çin tutsaklığından kurtaran Kutluğ Kağan’ın küçük oğlu ve Bilge Kağan’ın kardeşi Kültigin adına 732’de diktirilmiştir.
• Bilge Kağan anıtı: Kutluğ Kağan’ın büyük oğlu Bilge Kağan adına 735’te diktirilmiştir. Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarının metni hükümdar ailesinden Yulug Tigin tarafından yazılmıştır. Yulug Tigin, edebiyatımızın, bilinen ilk yazarıdır diyebiliriz.
• Göktürk Yazıtları, XVIII. yüzyıl ortalarında bulunmuş, ancak XIX. yüzyıl sonlarında Danimarkalı doğubilimci Vilhelm THOMSEN tarafından okunmuştur (1893).
• Bu yazıtlardaki gelişmiş yazı dili, bunların ilk olmayabileceğini, bu aşamaya gelinceye dek pek çok yazılı ürün verilmiş olabileceği ihtimalini düşündürmektedir.
• Not: Uygur yazı dilinin de çok eski ve çağına göre oldukça gelişmiş örnekleri olduğu biliniyor. Örneğin, Aprınçur Tigin’in iki şiiri Turfan kazısında bulunmuş ve okunup yayımlanmıştır.

Orhun Abideleri (Göktürk veya Orhun Yazıtları) Özellikleri

• Günümüze ulaşan en eski Türk alfabesi Göktürklere aittir.
• Göktürkler, kendi icatları olan 38 harflik bir alfabe kullanmışlardır.
• Göktürk Yazıtları, Türk dilinin en eski yazılı kaynağıdır.
• Türk dilinin ilk tarih, hitabet ve anı türü örneği olarak kabul edilir.
• Abidelerde Türk milleti, kültürel kimliğine sahip çıkmaya çağrılır.
• Tarihten örnekler verilerek, Çinlilerin Türkler üstünde oynadıkları oyunlar anlatılır.
• Birlik ve beraberlik çağrısı yapılır.
• Bu devirden kalma eserler 250 civarındadır.
• Bu eserlerin önemlileri, kaplumbağa kaidelerinin üzerine oturtulan ve sonsuzluğu simgelediğine inanılan Bengü Taşlar’ın üzerine yazılmıştır.
• En ünlüleri, Orhun Abideleri olarak anılan, Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarıdır.
• Bu yazıtlar, Danimarkalı bilim adamı Wilhelm THOMSEN tarafından 1893’te çözülmüştür.
• Dil ve anlatımındaki güzellik, yazılı dönemin çok daha öncelere dayandığı kanısını güçlendirmektedir.

Göktürk Yazıtları şunlardır:

Tonyukuk Yazıtı

• Göktürk Kağanlığı’nın büyük devlet ve siyaset adamı Bilge Tonyukuk adına kendi sağlığında yazdırıp diktirmiş olduğu aynı boyda iki taştır.
• 725 yılında yazıldığı tahmin edilmektedir.
• Her iki taşın dört yüzü de yazıtlarla kaplıdır.

Kül Tigin Yazıtı

• Bilge Kağan tarafından, kardeşi Göktürk prensi ve komutanı Kül Tigin anısına 732 yılında dikilmiştir.
• Bilge Kağan’ın ağzından yazılan ve dört yüzünde de yazıt olan tek parça büyük bir taştır.
• Batı yüzündeki yazı Çincedir.

Bilge Kağan Yazıtı

• Ünlü Göktürk hakanı Bilge Kağan adına, oğlu Tengri Kağan tarafından 735 yılında dikilmiştir.
• Anıt, Yolluğ Tigin tarafından ve Bilge Kağan’ın ağzından yazılmıştır.
• Doğu yüzünde 41 satır, kuzey ve güney yüzlerinde 15 satır Türkçe yazıt vardır.

Uygur Metinleri

• 9. yüzyılda Türk dünyasına Uygurlar egemen olmuştur.
• Uygurlar, kendilerine ait 14 harflik bir alfabe geliştirip onu kullandılar.
• Bu alfabe uzun bir dönem Türk dünyasının ortak alfabesi olmuştur.
• Uygurların dinleri de farklıdır.
• Uygurlar arasında en fazla yayılan ve kültürel hayatı en çok etkileyen din Budizm’dir.

Uygur Dönemine ait en önemli eserler şunlardır:

Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın)

• Çinceden çevrilmiştir. Budizm’in inanç ve felsefesini anlatır.
• O dönem Uygurlar arasında çok önemsenmiş ve yayılmıştır.

Altun Yaruk (Altın Işık)

• Çinceden çevrilmiştir.
• Budizm’in mukaddes kitabıdır.
• Burkancılığın (Budizm’in) inanç ve felsefesini ve Buda’nın menkıbelerini anlatır.

Kalyanamkara ve Papamkara (İyi Düşünceli Şehzadeyle Kötü Düşünceli Şehzade)

• Burkancılığa ait bir hikâyedir.
• İyi düşünceli şehzadenin bütün canlılara yardım etmek ve canlıların birbirini öldürmesini engellemek üzere yaptığı maceralı yolculuğu anlatır.

Irk Bitig (Fal Kitabı)

• Bir fal kitabıdır.
• İçinde 65 fal vardır ve her bir fal bir paragraftır.
• Kitap Uygur dönemine ait olmasına rağmen Göktürk yazısıyla yazılmıştır.