ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATI
Türkiye dışındaki çağdaş Türk edebiyatı, Türkiye’deki çağdaş edebiyatla ortak, zengin bir kültür mirasına sahiptir. Bu iki edebiyat duygu, düşünce, imge, estetik ve dil bakımından benzer özellikler taşır. Türkiye dışındaki çağdaş Türk edebiyatı ile Türkiye’deki çağdaş Türk edebiyatının kardeş olmaları, ortak bir kültürden beslenmelerinden kaynaklanmaktadır. Türkiye dışındaki Türklerin edebiyatı, Türkiye Türkçesine yakın olanlar ve şive farklılığı gösterenler diye ikiye ayrılır. Türkiye Türkçesine yakın olanlar; Bulgaristan, Yugoslavya, Batı Trakya, Kıbrıs ve Irak Türkleri edebiyatıdır. Şive farklılığı gösterenler ise; Azerbaycan, Kazak, Kazan, Kırgız, Kırım, Özbekistan, Türkmenistan, Uygur Türkleri edebiyatıdır.
AZERBAYCAN TÜRK EDEBİYATI
Azeri edebiyatı ile Anadolu’da gelişen Türk edebiyatı arasında pek çok ortak değer bulunmaktadır. Kerem ile Aslı, Âşık Garip, Köroğlu hikâyeleri; Nasrettin Hoca fıkraları bunlardan sadece birkaçıdır. XIII. yüzyılda yazıya geçmiş Azeri edebiyatının ilk temsilcisi Hasanoğlu’dur. Kadı Burhaneddin, Nesimi, Fuzuli gibi ünlü şairlerimiz, Azeri edebiyatının da önde gelen isimlerindendir. XX. yüzyılda Hüseyin Şehriyar, Sehend, Savalan, Hüseyin Cavid, Celil Mehmet Kulizade, Üzeyir Hacıbeyli, Samed Vurgun, Bahtiyar Vahapzade, Nebi Hazri, Resul Rıza, Muhammed Aslan… Azeri edebiyatının ünlü edebiyatçıları arasında yer alır. Bunlar arasında Şehriyar ve Ali Tebrizi, Azeri Türk edebiyatının şairlerindendir. Sehend, “Sazımın Sözü” isimli yapıtında Dede Korkut Hikâyeleri’ni şiirleştirmiştir.
Celil Mehmet Kulizade (1886–1932): Azerbaycan edebiyatının ünlü öykü ve piyes yazarlarındandır. İlk yapıtlarını 1890–1897 yılları arasında yazdıysa da yayımlayamamıştır. Celil Mehmet Kulizade, eğitimcidir ve demokrat bir yazardır. Halkı bilgisizlikten kurtarmaya çalışır. Demokratikleşme sürecinde önemli görevler üstlenir. Yapıtları: Ölüler, Anamın Kitabı (tiyatro), Belke de Gaytardılar, Danabaş, Kendinin Mektebi, Deli Yığıncağı, Feyletonlar (öykü).
Bahtiyar Vahapzade (1925): Geleneksel Azerbaycan şiirini ve oyunlarını çok iyi tanıdığından, her iki türde de başarılı yapıtlar vermiştir. Yapıtları: Menim Dostlarım, Çınar, Aylı Geceler, Kökler ve Budaklar, Tan Yeri, Gün Var Bin Aya Değer, İnsan ve Zaman (şiir), İkinci Ses, Yağıştan Sonra, Artık Adam (oyun).
Şehriyar (1904–1988): Çağdaş Azeri edebiyatının büyük şairlerindendir. Farsça yazdığı şiirlerle İran’da büyük ün kazanmıştır. Annesinin, “Türkçe yaz; bir şey anlamıyorum.” demesi üzerine, çocukluk yıllarındaki sosyal ve kültürel yaşamı canlandıran “Heyder Baba’ya Selam” şiirini yazmıştır. Şiirlerinde akıcı ve yalın bir Azerbaycan Türkçesi kullanan şair, “Gitme Tersâ Balası”, “Behcetabat Hatırası”, “Naz Eylemisen” ve bunlarla birlikte diğer bazı gazellerinde en ince duyguları, olgun bir şiir ahengiyle birleştirmiştir. Yapıtları: Farsça Şiirleri, Divan adıyla üç cilt halinde toplandı. Türkçe Şiirleri, Türkçe Şiirlerinden Eserler ve Heyder Baba’ya Selam adlarıyla yayımlanmıştır.
IRAK TÜRKLERİ EDEBİYATI
Irak Türkleri edebiyatı XIV. yüzyıldan sonra Anadolu’da gelişen Türk edebiyatı ile paralellik gösterir. Ancak Irak Türklerinin şivesi, Azerbaycan şivesiyle iç içedir. Bu dönemde yetişen ünlü Türk şairlerinden Nesimi, Fuzuli, Bağdatlı Ahdi ve Bağdatlı Ruhi, Irak Türkleri arasında da ün kazanmıştır. 1918’den sonra Türkiye Türkçesi kullanan Irak Türkleri arasında birçok şair ve yazar yetişmiştir. Bunların en ünlüleri Mehmet Sadık, Esad Nâib, Osman Mazlum, Mehmet İzzet Hattat, Ata Terzibaşı, Nesrin Erbil, Salâh Nevres’tir. 1961–1977 yılları arasında yayımlanan “Kardeşlik” dergisi Irak Türkleri edebiyatına yön vermiştir. Irak Türklerinin zengin bir halk edebiyatı vardır. Bu dalda en tanınmış nazım biçimleri, hoyratlar ve manilerdir.
BULGARİSTAN TÜRKLERİ EDEBİYATI
Bulgaristan ve Batı Trakya Türk edebiyatı, Osmanlıların buradaki hâkimiyeti ile başlamış ve Türk edebiyatı ile beraber şekillenmiştir. Kazak Abdal, Evliya Çelebi, Âşık Ömer, Peçevi, Nergisi, Sümbülzade Vehbi, Ahmet Cevdet Paşa, Ali Suavi gibi sanatçılar, bu bölgede doğup yaşamışlardır. XX. yüzyılda Bulgaristan Türk edebiyatı içerisinde yapıt verenlerden bazıları şunlardır: Mehmet Fikri, Sabri Demir, Sabahattin Bayram, Mehmet Çavuş, Recep Küpçü, Ahmet Şerif, İsa Cebeci, Mehmet Bekir, Niyazi Hüseyin, Durhan Hatipoğlu.
Recep Küpçü (1934–1976): “Yeni Işık” ve “Halk Gençliği” gazetelerinde çalışmış, döküm fırınlarında işçilik yapmıştır. Şiirlerinde yurt, ulus, bayrak ve insan sevgisine ilişkin özlemlerini dile getirmiştir. Yapıtları: Ötesi Var, Ötesi Düş Değil (şiir).
BATI TRAKYA TÜRK EDEBİYATI
Batı Trakya, Yunanistan egemenliğine girmeden önce, Selanik ve çevresinde canlı bir edebiyat ortamı vardı. Daha sonraki yıllarda gelişen iç savaş ve II. Dünya Savaşı bu ortamı olumsuz etkilemiştir. Türkiye Türkçesinin sadeleşmesinde çok önemli rol oynayan “Genç Kalemler” dergisi Selanik’te çıkarılmıştır. Batı Trakya Türklerinin XX. yüzyıldaki temsilcileri şunlardır: Asım Haliloğlu, Ali Rıza Saraçoğlu, Rahmi Ali, Tevfik Hüseyinoğlu, Mehmet Hilmi, Abdürrahim Dede, Mustafa Tahsin, Salih Halil, Refika Nazım.
Abdürrahim Dede (1954): Batı Trakya Türklerinin sözlü edebiyat ürünlerini bilimsel yöntemlerle inceleyen; masal, efsane, mani, atasözü, bilmece, ninni ve türkü gibi anonim ürünlerini derleyip yayımlayan günümüz yazarlarındandır. Şairin, Balkan Türklerinin sorunları ve günümüzdeki durumları hakkında yapıtları vardır. Dede, aynı zamanda bir öykü yazarıdır. Yapıtları: Rumeli’de Bırakılanlar, Batı Trakya Türklerinde Eski Türk Dini Şamanizmden Kalıntılar, Uluslararası Türk Folklor Kongresi Tebliği…
YUGOSLAVYA TÜRKLERİ EDEBİYATI
Yugoslavya’da yüzyıllar boyu klasik edebiyatımızla aynı çizgide yapıtlar verilmiştir. Genellikle toplum sorunları, sosyal huzursuzluk temaları, savaşın açtığı yaralar, vatan sevgisi konularında şiirler yazan Yugoslavyalı Türk şairlerin ünlüleri şunlardır: Şükrü Ramo, Necati Zekeriya, Fahri Kaya, Enver Tuzcu, Nusret Dişo Ülkü, Nimetullah Hafız, Esat Bayram, Hasan Mercan, Fahri Ali, Erol Hayrettin, Ethem Baymak, Hüseyin Süleyman, Hayrettin Volkan.
Nimetullah Hafız (1939): Araştırmalarının yanı sıra sanat etkinliklerinde bulunur. Çocuk edebiyatı alanında ürünler verir. Lirik ve didaktik türde şiirler yazan şair; çevre, doğa, yurt ve çocuk sevgisini yoğun olarak işler. Yapıtları: Gün Aydın, Ana Kucağı (şiir), Yugoslavya’da Çağdaş Türk Edebiyatı Antolojisi, Bulgaristan’da Çağdaş Türk Edebiyatı Antolojisi (antoloji).
KAZAK TÜRKLERİ EDEBİYATI
Türk edebiyatının ortak yazılı kaynağı olan Orhun Yazıtları’yla başlar. Kazak halkının yazılı edebiyatı XIX. yüzyılın ikinci yarısından sonra gelişir. Daha önceki dönemlerde, sözlü geleneğe dayanan Halk edebiyatı ürünleri yer almaktadır. Bu ürünlerin çoğu aşk ve doğa konularını işler. Bunların başlıcaları; Tahir ile Zühre, Yusuf ile Züleyha, Leyla ile Mecnun, Köroğlu destanları, Nasrettin Hoca fıkraları gibi Türk Halk edebiyatının ortak ürünleri olan yapıtlardır.
Kazakistan Türkleri edebiyatında türküye “cır” ya da “akın” denir. Tanınmış Kazak ozanlarının bazıları şunlardır: Abay İbrahim Kunanbayev, Yusuf Bek, Ömer Karaşı, Ahmet Baytursunoğlu, İsa Baycanoğlu, Tahir Çakıroğlu, Abdullah Tacıbey, Mağcan Cumabayulı.
Mağcan Cumabayulı (1893–1938): Şiirlerinde Orta Asya Türklerinin yaşam tarzını, tarihini, zaferlerini, yurdunun doğal güzelliklerini sık sık dile getirir. Şair, ulusu ve tarihi ile övünür. Cumabayulı, bütün Türk lehçelerinin edebiyatlarını bilir. Rus, Alman, Fransız, Arap ve Fars edebiyatları alanında da çok geniş bilgiye sahiptir. Yapıtları: Mağcan Cumabayulı Sıgarmaları (şiir).
KAZAN TÜRKLERİ EDEBİYATI
XX. yüzyıla kadar Anadolu’da gelişen Türk edebiyatı ile ortak özellikler taşır. Kazan Türkleri edebiyatındaki gelişmelerden en önemlisi XIX. yüzyılın ortalarındaki “Ceditçilik” hareketidir. Kırım’da İsmail Gaspıralı’nın başlattığı “Ceditçilik” adlı yenilikçiler hareketini Abdünnasır Kursevi ve tarihçi Şahabeddin Mercani sürdürmüştür. Bu dönemde; Şahabeddin Mercani, Abdulkayyum Nasiri, Musa Akyiğitzade, Ayas İshaki, Aynüddin Ahmedov, Abdullah Tukay gibi edebiyatçılar çeşitli türlerde yapıtlar vermişlerdir.
Ayas İshaki: Kazan Türklerinin tanınmış edebiyat, düşünce ve politika insanıdır. Çağdaş Kazan edebiyatında yazdığı roman, hikâye ve tiyatro yapıtlarıyla önemli bir yer tutar. Yapıtları: Tilenci Kızı, Tatarın Kızı, Üyge Taba, Mulla Babay … (roman).
KIBRIS TÜRK EDEBİYATI
Kenzi, Mehmet Derviş Efendi, Hasan Hilmi Efendi gibi klasik dönemin şairlerinin yanı sıra, bir süre adada sürgün olarak yaşayan Fazıl, Ziya Paşa ve Namık Kemal de birçok yapıtını burada kaleme almıştır. XX. yüzyılda baskılara uğrayan Kıbrıs Türkleri, bu durumu yapıtlarında dile getirmişlerdir. Çağdaş Kıbrıs Türk edebiyatı şair ve yazarlarından bazıları şunlardır: Necla Salih, Rauf Denktaş, Özker Yaşın, Fikret Demirağ, Oktay Öksüzoğlu, Osman Türkay, Süleyman Ulucamgil, Mehmet Yaşin.
Osman Türkay (1927): Türk Halk edebiyatından, Akdeniz kültüründen ve Türk tarihinden esinlenir. Türkay’ın ödüllü on beş şiiri vardır. Aldığı ödüller arasında Uluslararası İtalya Şiir Ödülü, Albert Einstein Özel Barış Ödülü ve Edebiyat Doktorluğu Onur Ödülü bulunmaktadır. Yapıtları: Yedi Telli, Uyurgezer, Beethoven’dan Aydınlığa Uyanmak, Evrenin Düşünde Gezgin, Kıyamet Günü Gözlemcileri (şiir), Seçilmiş Şiirler, Eliot’tan Seçmeler, Aşkın Yaprakları (çeviri), Avrupa Şiiri (antoloji).
KIRGIZ TÜRKLERİ EDEBİYATI
Kırgızların zengin bir sözlü edebiyat geleneği vardır. Bu sözlü edebiyat, Kırgız kültüründe çok önemli bir yer tutar. Yıllar öncesinden gelen halk destanları, Kırgızların, Kazak Türkçesine çok yakın olan dilleriyle halk ozanları tarafından kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. Kırgızistan’da halk destanı deyince, “Manas Destanı” akla gelir. Kırgızistan’da “Manasçı” denilen halk ozanları, geçmişi günümüze bağlayan büyük kültür taşıyıcılarıdır. Çağdaş Kırgız edebiyatı, XX. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren gelişir. Çağdaş Kırgız yazarlarından Cengiz Aytmatov, yalnız Kırgızistan’ın değil, dünya edebiyatının da başta gelen edebiyatçılarındandır.
Cengiz Aytmatov (1928): Kızgızistan Türk edebiyatının dünyaca tanınmış yazarıdır. Yapıtlarında doğa, aşk ve yurt sevgisi geniş yer tutar. İlhamını Manas ve diğer Kırgız destanlarından ve efsanelerinden alır. Aytmatov, dünyada en çok okunan romancılar arasında yer almaktadır. Romanlarının ana konusu olan savaş ve aşkı, simgesel, mecazlı anlatımla ve başarılı bir üslupla dile getirmiştir. Simgeleri ve mecazlı ifadeleri ustalıkla kullanır. “Cemile” adlı romanı dünyada bütün zamanların en çok okunan aşk romanı seçilmiştir. Aytmatov’a, Sovyetler Birliği’nde en değerli edebiyat ödülü sayılan Lenin Ödülü verilmiştir. Yapıtları: Cemile, Masaldan Sonra, Beyaz Gemi, Kopar Zincirlerini Gülsarı, Toprak Ana, İlk Öğretmenim, Yüz Yüze, Selvi Boylum Al Yazmalım, Deve Gözü, Askerin Oğlu, Oğulla Görüşme, Gün Uzar Yüzyıl Olur (Gün Olur Asra Bedel), İlk Turnalar, Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek, Fuji Yama, Oyun, Yıldırım Sesli Manasçı, Beyaz Yağmur, Kızıl Elma, Cengiz Hana Küsen Bulut, Dişi Kurdun Rüyaları, Sultan Murat.
KIRIM TÜRKLERİ EDEBİYATI
Halk edebiyatı geleneğini yaşatan Kırımlıların, destan, masal, mani, atasözü, ağıt türünde edebi ürünleri vardır. 1905’ten sonra Kırım Türklerinin edebiyatında da ulusal karakterler belirgin olarak kendini gösterir. Kırım’daki edebiyat ve düşünce hayatının canlanmasında Gaspıralı İsmail Bey’in Bahçesaray’da çıkardığı Tercüman gazetesi en önemli rolü oynamıştır. Çağdaş Kırım Türk edebiyatının en ünlü yazarı Cengiz Dağcı’dır.
İsmail Gaspıralı (1851–1914) Yapıtları: Kadılar Ülkesi, Arslan Kız, Gündoğdu (öykü).
Cengiz Dağcı (1920): Roman ve öykülerinde Kırım Türkünün dramını anlatır. Yazar, yapıtlarına yaşadığı olayları konu olarak alır. Dağcı’nın roman ve öykülerinde akıcı bir anlatım vardır. Yapıtları: Korkunç Yıllar, Yurdunu Kaybeden Adam, Onlar da İnsandı, Ölüm ve Korku Günleri, O Topraklar Bizimdi, Dönüş, Genç Temuçin, Badem Dalına Asılı Bebeler, Üşüyen Sokak.
ÖZBEKİSTAN TÜRK EDEBİYATI
Çağdaş Özbek edebiyatının kökleri Çağatay edebiyatına, diğer bir deyişle Ali Şir Nevai, Babür Şah, Şibani Han ve büyük sufi Ahmet Yesevi gibi sanatçılarla temsil edilen eski Türkistan Türk edebiyatına dayanır. XX. yüzyılın başlarından itibaren “Ceditçilik” adıyla başlayan yenileşme hareketi Özbekistan’da da etkisini sürdürmüştür. Bu dönemde yetişen sanatçılar arasında Abdülhamit Süleyman Çolpan, Aybek, Hamid Alimcan gibi ünlü şair ve yazarlar bulunmaktadır. Özbek Türk edebiyatının son dönem temsilcileri şunlardır: Erkin Vahidov, Elibor Ahunova, Abdullah Kadiri, Sahriddin Ayni, Aziz Abdürrezzak.
Abdülhamit Süleyman Çolpan (1897–1938): Özbek edebiyatında yenilikçi dönemin en ünlü şairlerindendir. Cedid akımının da önemli savunucularındandır. İlk şiirleri “Genç Özbek Şairleri Antolojisi”nde yer almıştır. Bu şiirlerinde Ali Şir Nevai’yi, Fuzuli’yi ve Tagore’u örnek aldı. Duygulu, ateşli, zeki, korkusuz bir özgürlük şairidir. Tagore, Puşkin, Maksim Gorki ve W. Shakespeare’in yapıtlarını Özbekçeye çevirerek halkına sunan Çolpan, aynı zamanda başarılı bir öykücüdür. Yapıtları: Uyanış, Bulaklar, Tan Sırları, Koşuklarım, Gece ve Gündüz (şiir), Halil Ferenk, Yarkın Ay, Yana Üylenemen, Uzun Kulaklı Baba, Zaman Hatunu, Müthiş Yumruk, Yoldaş Karsi Bayev, Goar’nın İsyanı (oyun), Gece ve Gündüz (roman).
Aybek (1905–1968): Aybek de Çolpan gibi şiirlerini simgelerle yazmıştır. Ceditçilik denilen ulusal edebiyatın önde gelen romancılarından olup romanlarının konusunu çoğunlukla Özbek tarihinden seçmiştir. Yazar, “Nevâiy” romanıyla Sovyet Devlet Ödülü’ne layık görülür. Bütün yapıtları on dokuz cilt halinde yayımlanmıştır. Yapıtları: Tuygular (şiir), Kutlug Kan, Nevâiy, Balık, Ulug Yol (roman).
TÜRKMENİSTAN TÜRK EDEBİYATI
Türkmenistan Türklerinin çok zengin bir Halk edebiyatı vardır. Türk edebiyatının ortak ürünleri olan Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Züleyha, Zühre ile Tahir, Aslı ile Kerem gibi halk öyküleri, her devirde halk arasında anlatılmıştır. Özellikle Köroğlu Destanı, Şahsenem, Garip adlı öyküler Türkmenistan halkının çok sevdiği Halk edebiyatı ürünlerimizdendir. Ahmet Yesevi, Nevai, Nesimi ve Fuzuli’nin yapıtları Türkmen edebiyatını etkilemiştir. Ata Atacanoğlu, Mehmet Seyidov, Gılıç Guliyev, Gurbandurdı Gurbansehetov, Tanrıpul, Taganov, XX. yüzyılın önemli Türkmen yazarlarıdır.
Ata Atacanoğlu (1922): Sanat hayatı, “Alma Yene Gülleyer” adlı şiir kitabıyla başlar. Daha çok lirik şiirleriyle tanınır. Şiirlerindeki içtenlik, duruluk ve canlılıktan doğan lirizm, bestecileri etkilemiş, birçok şiiri bestelenmiştir. Otuza yakın yapıtı olan Atacanoğlu kimi şiirlerinde sosyal ve ahlaki sorunlara da yer verir. Hece ölçüsüyle yazdığı şiirleri gibi serbest ölçülü şiirleri de sade, akıcı ve sürükleyicidir. Tiyatro yapıtlarında günlük yaşamla ilgili sorunlara yer verir. Yapıtları: Guşgı Galası, Menin Dövürdeşlerim, Edime Edim, Üçlerin Siyahatı, Sallançağım Sehra Menin, Nan Bilen Namus, Öçme Ocağım, Çakmak, Men Size Baryan.
UYGUR TÜRKLERİ EDEBİYATI
Bu edebiyat, Uygur Devleti zamanına ait yazıtlarla başlar. Kutadgu Bilig, Divan-ı Lügat-it Türk, Atabetü’l Hakayık gibi yapıtlar Türk edebiyatının ortak ürünleri olarak Uygur Türklerinin yazılı edebiyatına da kaynaklık eder. XX. yüzyıla kadar klasik edebiyat etkisinde gelişmesini sürdüren Uygur Türkleri edebiyatı, son dönemde Mesut Sabır, Ahmet Ziyayi, Ziya Samedi, Abdurrahim Tileş Öktür, Sattar Makbulçoban, Lütfullah Muttalip, Nim Şehid, Enver Nasir, Turgan Almas, Turdi Samsak, İmin Tursun gibi sanatçılarla gelişir.
Ziya Samedi (1914): Çağdaş Uygur edebiyatının en büyük yazarıdır. Tiyatro, senaryo, roman ve öykü dallarında yapıtlar vermiştir. Yapıtları: Kanlı Dağ, Garip ve Senem, Sırrı Açıldı, Sevecen Ana, Tedirgin Dakikalar, Çin Zindanlarında, Zulmezevâl, Laşman, İparhan, Pekin (tiyatro), Bir Tane Sigara, Kaysılar Olgunlaştığı Zaman, Dertlinin İnleyişi (öykü), Mayımhan, Yılların Sırrı, Gani Batur–Mayimhan, Ahmet Efendi (roman).
Çağdaş Türk Edebiyatı Pekiştirme Testi
Yazar Hakkında
Abdullah Tukay’ın bu yıl ölümümüm 106. yılı sebebiyle 27 nisanda izmir fuarda bir anma günü yapılacak. Kazan Türkleri’nin kimlik inşaasında büyük rol oynamış büyük şair.