Şiirde Kafiye

Uyak (kafiye), sözcük ve eklerin dize sonlarındaki ses benzerliğidir (Acı – yabancı, diken – yelken, sular – çağlar, hava – ova, ses – nefes…).

Yarım Uyak

Dize sonlarındaki tek ses (ünsüz) benzerliğine dayanır.

Erken ağardı saçlar
Yılların günahı ne
Ben yitirdim yolumu
Yolların günahı ne

Bu dörtlüğün 2. ve 4. dizelerindeki yol ve yıl sözcüklerinin sonlarındaki ünsüzlerin benzeşmesi “yarım uyak” örneğidir. Bu dizelerde uyaktan sonra gelen “-ların günahı ne” bölümü, eşit tekrarları oluşturuyor, bunlar rediftir.

Tam Uyak

Dize sonlarındaki iki sesin (bir sesli bir sessiz) benzerliğine dayanır.

Başka âşıklardan almışsan nefes
Başka yerden başka vadilerden es
Doğmasın ruhunda ani bir heves

Bu dizelerin sonlarındaki siyah dizilmiş sesler “tam uyak” oluşturmaktadır.

Zengin Uyak

Dize sonlarındaki ikiden çok ses benzerliğine dayanır.

Sen anlayan bir gözle süzersin uzun uzun
Yabancı bir şehirde bir kadın heykelini
Biz duyarız en büyük zevkini ruhumuzun
Görünce bir köylünün kıvrılmayan belini

Bu dizelerin 1. ve 3.sü arasında dört sesin benzerliğine dayanan “zengin uyak” vardır. 2. ve 4. dizelerin sonlarında ise tam uyak vardır. Not: Zengin uyağı oluşturan sesler, dizelerden birinde anlamlı bir sözcük oluşturmuşsa buna “tunç uyak” diyenler de vardır. ÖSS’de bu terim kullanılmamıştır.

Döndüm baktım her yanım cengaver
İçim der ki al şu gülü yâre ver

Birinci dizedeki “v-e-r” sesleri, ikinci dizede anlamlı bir sözcük (ver) oluşturmuştur.

Cinaslı Uyak

Anlamları ayrı, yazılış ve söylenişleri aynı olan iki sözün ses benzerliğine dayanır. Not: Özellikle Anonim Halk edebiyatında sıkça kullanılan cinaslı uyağı, halk ozanları ve Divan şairleri de kullanmıştır.

Gül erken
Bilmem ki yaz mı gelmiş
Niçin açmış gül erken
Aklımı kayıp ettim
Nazlı yârim gülerken

Bu “kesik mani”deki “gül erken – gülerken” sözleri,

Kalem böyle çalınmıştır yazıma
Yazım kışa uymaz kışım yazıma

Halk ozanı Gevherî’nin bu dizelerindeki “yazıma (alın yazısı) – yazıma (yaz mevsimi)” sözleri,

Ben sana bülbül bana sen gülşen ol
Ko beni ağlayayım sen gül şen ol

XV. yy. Divan şairi Mesihî’nin bu beytindeki “gülşen ol – gül, şen ol” sözleri cinaslı uyağı oluşturmuştur.

Redif

Dize sonlarında, uyaktan sonra gelen okunuş, yazılış ve görevce aynı eklerin ya da sözcüklerin yinelenmesine dayanır.

Bursa için destan yazılır,
Bursa için iğneyle kuyu kazılır.

Bu dizelerin sonlarındaki “-ıl” sesleri aynı görevde yapım ekleri, “-ır” sesleri ise aynı görevde (geniş zaman) çekim ekleridir. Bu “eşit tekrarlar”a redif denir. “Yaz-, kaz-” sözcüklerindeki “-az” sesleri uyak oluşturmakta ve “redif” de, doğal olarak, uyaktan sonra gelmektedir.

UYAKLARIN DİZİLİŞ ÖZELLİKLERİ

Şiir incelemelerinde, kendi arasında uyaklı olan dizeler aynı harflerle gösterilir.

Düz uyak

“Mesnevi tipi” uyak da denen bu dizilişte, birbirini izleyen dizeler kendi arasında uyaklıdır (aa, bb, cc…).

Bir eşek var idi zaif ü nizar
Yük elinde kati şikeste vü zar
Gâh odunda vü gâh suda idi
Dün ü gün kahr ile kısuda idi

Bu dizeler iki ayrı “beyit”tir. Bir mesneviden (Harname; Şeyhi -15. yy.) alınmış olan bu beyitlerin dizeleri kendi aralarında uyaklıdır: aa bb… Bu “uyak dizilişi”ne “düz uyak” ya da “mesnevi dizilişi” denir.

Çapraz uyak

Dörtlükle oluşturulan şiirlerde, birinci dizeyle üçüncü dize, ikinci dizeyle dördüncü dize kendi aralarında uyaklıdır (abab).

Ufkun dört duvarına kanadını vurarak ⎯→ a
Rüzgâr sürüklenirken derinlerden derine ⎯→ b
Gümüş yelkenlerini yüksekten savurarak ⎯→ a
Bir gemi yelken açtı hayal iklimlerine ⎯→ b

Bu dörtlükte 1. dize ile 3. dize kendi arasında, 2. dize ile 4. dize kendi arasında uyaklıdır.

Sarma (sarmal) uyak

Dörtlükteki 1. dize 4. dizeyle, 2. dize 3. dizeyle uyaklıdır (abba).

Bu akşam sonbahar ne kadar serin ⎯→ a
Geceyi hasretle bekliyor zaman ⎯→ b
Üstünde hasretle, leylekler uçan ⎯→ b
Beyaz perdeleri indiriverin ⎯→ a

Bu dörtlükte, 1. dize ile 4. dize, 2. dize ile 3. dize kendi arasında uyaklıdır.

Şiirde uyak hakkında daha fazla bilgi için buraya tıklayabilirsin 🙂