Geçiş Dönemi Türk Edebiyatı, Eserler ve Özellikleri
Geçiş Dönemi Türk Edebiyatı eserleri ve yazarları şunlardır:
- Kutatgu Bilig ve Özellikleri- Yusuf Has Hacip
- Atabetü’l Hakayık ve Özellikleri – Edip Ahmet Yükneki
- Divan-ı Lügat’it Türk ve Özellikleri – Kaşgarlı Mahmut
- Divan-ı Himet ve Özellikleri – Ahmet Yesevi
- Dede Kotkut Hikayeleri ve Özellikleri
Türkler İslam ordularıyla ilk kez VII. yüzyılın sonlarında Horasan’da ve VIII. yüzyılın ilk yarısında Maveraünnehir’ de karşı karşıya geldiler. Bu karşılaşmalarda iki taraf arasında sert çarpışmalar olmuşsa da Türkler yavaş yavaş Müslümanlığı seçmeye başlamışlar ve X. yüzyılın ilk yarısında topluluklar halinde İslam dinine girmişlerdir. Türklerin İslamiyeti kabul etmeleri, bu dinin Önasya’da yayılıp güçlenmesini sağlamıştır.
İslamiyetin kabulünden sonra Türklerin toplum yaşamında önemli değişiklikler olmuş, bu durum Türk edebiyatını da dil, konu, ölçü ve biçim bakımından gittikçe artan ölçülerde etkilemeye başlamıştır.
Batı lehçesi de denilen Oğuzca XIV. yüzyıldan başlayarak Anadolu lehçesi (Osmanlıca) ve Azeri lehçesi olarak iki kola ayrılmıştır. İslam uygarlığı etkisindeki Türk edebiyatının ilk ürünleri Doğu lehçesinin devamı olan Hakaniye lehçesiyle XI., XII. yüzyıllarda (Karahanlılar devri) yazılmıştır. Hakaniye lehçesi XIV. yüzyılda Çağatay lehçesi adını almıştır.
İslamiyetin etkisine girdikten sonra, Anadolu dışında ve Hakaniye lehçesiyle verilen ilk yapıtlar şunlardır:
Kutadgu Bilig
Yusuf Has Hacip tarafından yazılan bu kitap, aruzla yazılmış ilk Türkçe mesnevidir. 1069’da tamamlanan bu yapıt Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Kara Han’a sunulmuştur. Kitabın adı Türkçedir ve “kutlu olma bilgisi” anlamına gelmektedir. Kitap, insana her iki dünyada mutluluğa ulaşmak için izlenecek yolu göstermek amacıyla yazılmıştır. Kitapta anlatılanlar, dört temel ilkeyi (doğru adalet, saadet [mutluluk], akıl, anlayış; akibet [hayatın sonu]) temsil eden kişiler arasında geçen bir münazara şeklindedir. Doğru adaleti Kün-Togdı: hükümdar; saadeti Ay-Toldı: vezir; akıl ve adaleti Ögdülmiş: vezirin oğlu; hayatın sonunu Odgurmış: zahit temsil eder.
Kitapta ideal bir insanın, devletin nasıl olması gerektiği, yöneticilerin görevleri anlatıldığı için, bu kitap yalnız bir ahlak kitabı değil, bir “siyasetname”, bir düşünce yapıtıdır da. 88 başlık altında toplanan kitap 6645 beyittir. Kitapta din, felsefe, eğitim, öğretim, aile düzeni, ahlaklı yasa, töre bilgisi, devlet, siyaset, ordu, spor, edebiyat, sağlık, gökbilim, tarım, hayvancılık, para… konuları tartışılmıştır.
Divanü Lugati’t Türk
Kaşgarlı Mahmut tarafından 1072-1075 yılları arasında yazılan bu yapıt “Türk Dilleri Sözlüğü” anlamına gelmektedir. Yazar bu yapıtı, Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu kanıtlamak amacıyla, Arapçadan Türkçeye sözlük biçiminde, 8000’e yakın sözcük üzerinde çalışarak oluşturmuştur. Yapıtta sözcüklerin açıklanışı sırasında tarih, coğrafya, etnografya, folklor ve edebiyat alanlarından bilgiler, örnekler verilmiş olması kitabın değerini artırmakta ve onu Türk dilinin temel kaynaklarından biri durumuna getirmektedir.
Divan-ı Hikmet
Yeseviliğin kurucusu olan Ahmet Yesevi’nin tasavvufi şiirlerinin toplandığı yapıttır. XII. yüzyılda yazılan bu yapıtta hem hece ölçüsü hem de aruz ölçüsü kullanılmıştır. Hece ile yazılan bölümlerde 4+3 ya da 4+4+4 heceli dizeler yer almış, dörtlük birimi kullanılmıştır.
Atebetü’l Hakayık
(Gerçeklerin Eşiği / Basamağı) Edip Ahmet Yükneki tarafından XIII. yüzyılda yazılmış manzum ahlak kitabı. Kitapta ayetlerden, hadislerden de yararlanılarak “ahlaklı olmanın yolları” anlatılmıştır. Cömertliğin, alçakgönüllülüğün erdeminden, kibir ve ihtirasın kötülüğünden; bilginin yararlarından, bilgisizliğin zararlarından, dünyanın dönekliğinden, zamanenin bozukluğundan… söz edilmiştir. Toplam 256 beyitten oluşan yapıt, konu başlıklarına ayrılarak ve aruz ölçüsüyle yazılmıştır.
Uyarı: “İlk İslami yapıtlar” başlığı altında verilen bu dört kitabın yanında XV. yüzyılda Çağataycanın ünlü şairi Ali Şir Nevai tarafından yazılan “Muhakemetü’l Lügateyn” (iki dilin karşılaştırılması) adlı yapıt da önemlidir. ÖSYM, ilk İslami yapıtlarla ilgili sorularda seçenekleri bu beş kitaptan oluşturmuştur.
Muhakemetü’l Lügateyn
Türkçenin zengin bir dil olduğunu kanıtlamak amacıyla yazılmıştır. Türkçeyi Farsça ile karşılaştıran Ali Şir Nevai, Türkçenin de Farsça gibi kültür ve edebiyat dili olduğunu göstermek istemiştir. Türkçedeki eylemlerin, eylem çekimlerinin zenginliğini, Türkçenin cinas ve uyak bakımından sağladığı olanakları anlattıktan sonra sanatçıları, Türkçe yazmaya davet etmiştir. Yazılış tarihi: 1498’dir.
Yazar Hakkında
